Przedwczoraj przedstawiciele subkultury „Gazety Wyborczej” wpadli w euforię, gdyż ich hiszpańscy koledzy w lewactwie z dziennika „El Pais” przyznali Nadredaktorowi Michnikowi nagrodę imienia Jose Ortegi y Gasseta. Jury nazwało Michnika „wyjątkowym dziennikarzem” i napisało w uzasadnieniu, że „odegrał on bardzo ważną rolę w polskim i europejskim dziennikarstwie” i przyczynił się do „rozwoju demokracji i wolności słowa w Polsce”. Laureat podziękował za wyróżnienie „swoim kolegom” z „El Pais”, a przemówienie zakończył słowami „Viva Espana”.
Nagroda imienia Jose Ortegi y Gasseta jest przyznawana od 1984 roku. Kim był patron nagrody?
Jose Ortega y Gasset (ur. 9 V 1883 w Madrycie, zm. 18 X 1955 tamże) był hiszpańskim filozofem, socjologiem i eseistą. Pochodził z kulturalnej rodziny mieszczańskiej; w latach 1891-97 uczył się w kolegium jezuickim San Estanislao w Miraflores del Palo (k. Malagi), gdzie poznał dobrze kulturę i języki klasyczne, lecz stracił wiarę religijną; mimo to ukończył również jezuicki uniwersytet w Deusdo (k. Bilbao). Studia filozoficzne i prawnicze kontynuował na Uniwersytecie Centralnym w Madrycie, gdzie w 1902 uzyskał licencjat z filozofii i literatury, a w 1904 obronił doktorat. W 1905 wyjechał do Niemiec, gdzie do 1907 kontynuował studia na uniwersytetach w Lipsku, Norymberdze, Kolonii, Berlinie i w Marburgu. W 1908 , mając lat 27, wygrał konkurs na profesora kontraktowego psychologii, logiki i etyki w Escuela Superior del Magisterio w Madrycie, a w X 1910 objął Katedrę Metafizyki na Uniwersytecie Centralnym, którą kierował do 1936; w 1914 został wybrany do Królewskiej Akademii Nauk Moralnych i Politycznych; w tym samym roku debiutował książką „Meditaciones del „Quijotte” („Medytacje o „Don Kichocie”).
Ortega z entuzjazmem powitał ustanowienie II Republiki – wraz z kolegami założył w lutym 1931 roku Ugrupowanie w Służbie Republiki (Agrupación al Servicio de la República) i został deputowanym do Kortezów oraz jednym z autorów republikańskiej konstytucji. Szybko jednak rozczarował się do rządu republikańskiego czemu dał wyraz publikując artykuł pod znamiennym tytułem ¡No es esto, no es esto! („To nie jest to, to nie jest to!”). Następnie w serii artykułów krytykował antykatolicki terror partii lewicowych, otwarcie tolerowany przez władze. Przestrzegał także przed zagrożeniem Hiszpanii bolszewizacją. W październiku 1932 roku wycofał się z życia politycznego, ale z zadowoleniem przyjmował natomiast hołdy składane mu przez intelektualistów związanych z narodowo-radykalną Falangą, traktowaną zazwyczaj jako iberyjska odmiana faszyzmu.
Wybuch (18 VII 1936) narodowo-wojskowego powstania (Alzamiento Nacional) przeciwko rządom Frontu Ludowego spowodował spore zakłócenia w życiu filozofa Ortegi - pod bezpośrednią presją fizyczną uzbrojonych bojówkarzy komunistycznych, którzy wtargnęli do jego domu podpisał list intelektualistów „w obronie Republiki i jej ludu”, lecz przy pierwszej nadarzającej się okazji wyjechał za granicę. Przez cały okres wojny domowej oraz pierwsze lata frankizmu przebywał na emigracji, kolejno we Francji, Holandii, Argentynie i od 1942 w Portugalii; do Hiszpanii wrócił w sierpniu 1945 roku. Wskutek sprzeciwu środowisk katolickich nie otrzymuje jednak katedry na uniwersytecie; w 1948 zakłada prywatny Instytut Nauk Humanistycznych (Instituto de Humanidades), który po 2 latach kończy działalność z braku środków. Podobno przed śmiercią powrócił do Kościoła, jednak nie ma na to wiarygodnego świadectwa..
Ortega y Gasset jest jednym z nielicznych myślicieli hiszpańskich, którzy w Polsce są czytani, aczkolwiek jest postrzegany błędnie jako myśliciel konserwatywny, prawicowy, elitarysta ostrzegający przez „buntem mas” i piętnujący „nienawiść do lepszych” (odio a los mejores). Trzeba przy tym zaznaczyć, ze polskie przekłady jego książek zostały opublikowane z dużym opóźnieniem. Np. polskie wydaniesłynnych esejów socjologicznych La rebelión de las masas (Madrid 1930) ukazalo się dopiero po 65 latach: Bunt mas, Warszawa 1995).
Tymczasem w Hiszpanii Ortega nigdy nie był na prawicy, a przez większość życia wyznawał poglądy republikańskie, laickie i postępowe. W latach 30. Ortega y Gasset uchodził za guru wśród liderów Falange Española, a jego myśl filozoficzna stanowiła fundament ideowy falangizmu. Wielbicielami Ortegi byli José Antonio Primo de Rivera, Giménez Caballero, Juan Aparicio, zaś Alfonso García Valdecasas i Ledesma Ramos byli nawet jego studentami „Nasza pozycja teoretyczna widzi i uczy się w książkach mistrza José Ortegi y Gasseta, gdzie znajduje się prawie w całości” – pisał Ledesma Ramos.
Najważniejszą koncepcją wspólną dla Ortegi i falangistów było odrodzenie, „rewitalizacja” Hiszpanii. Ortega był wrogiem hiszpańskiej tradycji, gdyż jak napisał w jednej ze swoich pierwszych książek España invertebrada , owa tradycja przetraciła Hiszpanii kręgosłup, uczyniła ją chorą na patologiczny brak woli (abulia), „martwą rasą”, „bezwładnym szkieletem”, „oligarchią śmierci”. Ortega uważał, że „Stara Hiszpania” była narodem anormalnym, który od XVII w. egzystował w izolacji od Europy (wg Ortegi nastąpiła „tybetanizacja” (tibetanización) Hiszpanii). Będąc patriotą Ortega uważał, że trzeba dokonać „europeizacji „Starej Hiszpanii” aby stworzyć „Hiszpanię Witalną” Za konieczne dla rewitalizacji Hiszpanii Ortega uważał oddzielenie państwa od Kościoła. Polski czytelnik czytający o „buncie mas” myśli o roszczeniowych masach gdziekolwiek, ale dla Ortegi „masy” oznaczały także „katolicki ciemnogród”, hiszpańskie „mohery”, którym nie można wbić do tępych głów świadomości dobrodziejstw „wchodzenia do Europy”.
W ujęciu Ortegi „europeizacja” powinna być przede wszystkim intelektualną „germanizacją”, której sam doznał studiując na najlepszych niemieckich uniwersytetach, poznając neokantyzm szkoły Marburskiej, fenomenologię, egzystencjalizm Heideggera etc. Falangiści, którzy też chcieli Hiszpanii zmodernizowanej, wielkiej i żywotnej, przejęli od Ortegi koncepcję europeizacji Hiszpanii. Natomiast koncepcje polityczne Ortegi były zbliżone do narodowego syndykalizmu Falangi. W politycznym programie Ugrupowanie w Służbie Republiki (Agrupación al Servicio de la República), założonym przez Ortegę w 1931 roku, znajdowały się:
- postulat zorganizowania Hiszpanów jako „narodu pracujących” (pueblo de trabajadores), z obowiązkiem pracy i przymusowym połączeniem wszystkich obywateli w syndykaty,
- postulat „gospodarki zorganizowanej”, w której główne linie procesu ekonomicznego będą regulowane przez państwo
- oraz idea „nacjonalizacji państwa” stojącego ponad partykularnymi interesami.
Były więc to koncepcje odpowiadające ideologii narodowo-syndykalistycznej Falangi.
W latach 30 XX wieku były do wyboru dwie ścieżki modernizacji: albo bolszewicki marksizm realizowany w Rosji Sowieckiej albo faszyzm i narodowy socjalizm. Ponieważ falangiści wykluczali akceptację marksizmu, pozostawał im więc tylko faszyzm. José Antonio Primo de Rivera wybrał wariant włoski.
Ramiro Ledesma Ramos, ulubiony uczeń Ortegi, wielbiciel niemieckiej filozofii (kantyzmu i fenomenologi) uważał faszyzm włoski za zbyt umiarkowany, a jego idolem był Adolf Hitler, na którym wzorował nawet swoją fryzurę („w ząbek). W 1930 roku podczas pobytu na uniwersytecie w Heidelbergu zapoznał się z Mein Kampf, który później przetłumaczył na hiszpański. Po powrocie do Hiszpanii w lutym 1931 roku zredagował, wraz Juanem Aparicio „Manifest polityczny podboju państwa” (Manifesto politico de la conquista del Estado), głoszący organizację życia na zasadach syndykalizmu i zapowiadający wywłaszczenie wielkich właścicieli ziemskich oraz przekazanie ziemi syndykatom chłopskim. W marcu 1931 roku Ledesma założył tygodnik „La Conquista del Estado”, któremu patronował Ortega y Gasset.
Ideą przewodnią Ramona Ledesmy było połączenie robotniczego anarchosyndykalizmu z nacjonalizmem, co miało dać syntezę w postaci nacionalsindicalismo, ten zaś byłby zdolny zarówno do pokonania marksizmu, jak przezwyciężenia tradycjonalizmu. Ledesma był ultraradykałem, republikaninem i z niechęcią odnosił się do religii i tradycji katolickiej Hiszpanii, a jego ulubionym sloganem hyło: „Precz ze starym, niech żyje nowe!” (Abajo lo viejo y arriba lo nuevo), oraz: „Niech żyje sowiecka Rosja! Niech żyje Germania Hitlera! Niech żyje Hiszpania, którą stworzymy!”
Ledesma próbował działalności wśród studentów, jednak utworzone przez niego Rady Ofensywy Narodowo Syndykalistycznej (Juntas de Ofensiva Nacional Sindicalista – w skrócie JONS) nie cieszyły się zainteresowaniem. Z tej przyczyny Ledesma przyłączył się do Falangi Hiszpańskiej (Falange Espanola), założonej 29 X 1933 przez José Antonia Primo de Riverę.
W lipcu 1936 roku Ledesma potępił pucz „reakcyjno-klerykalny” i był zdecydowany bronić przed nim „postępowej” Republiki. Nie na wiele się to jednak zdało – republikanie nie docenili jego dobrej woli i został aresztowany 1 października 1936, a po czterech tygodniach zginął w samosądzie, dokonanym przez milicjantów w madryckim więzieniu Ventas. Ortega, który nie mógł odżałować śmierci swego ucznia powiedział : „Nie zabili jakiegoś człowieka, zabili zrozumienie” (No habéis matado a un hombre, habéis matado a un inteligencia).
Po JONS pozostały we frankizmie jedynie hasła „Naprzód Hiszpanio!” (Arriba Espana) i „Hiszpania jedna, wielka i wolna!” (Espana una, grande y libre!) oraz emblemat „jarzma i strzał”.
***
Przy pisaniu notki autorka korzystała z publikacji:
- Jacek Bartyzel, ORTEGA y GASSET José, [w:] Encyklopedia Katolicka, Lublin 2010, t. XIV, ss. 832-834.
- Paweł Machcewicz, Falanga. Program społeczny przed wybuchem wojny domowej i jego recepcja w Hiszpanii frankistowskiej, „Dzieje Najnowsze” 1-2 (1990)
- Jacek Bartyzel, Franco i Falanga, http://www.legitymizm.org/franco-falanga
- Tadeusz Zubiński, wojna domowa w Hiszpanii 1936-1939, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2015,
